خلیج فارس؛ فرصت بزرگ، نصیب اندک ایران

اخبار محرمانه - خراسان /اقتصاد ایران با وجود نزدیکی جغرافیایی و فرهنگی، نتوانسته از ظرفیت بزرگ کشورهای همجوار خلیج فارس بهره‌برداری کند؛ تمرکز 97 درصدی تجارت فقط با امارات و عمان، عمق این عقب‌ماندگی را نشان می‌دهد.
​​​هنگامی که سخن از تجارت ایران با همسایگان به میان می آید، عمده نگاه ها معطوف به افغانستان و عراق و نهایتاً ترکمنستان می شود. غافل از این که در حاشیه خلیج فارس، 7 کشور با ظرفیت های بزرگ وجود دارند که برخی از آن ها اساساً در مناسبات تجارت خارجی ما جایگاهی پیدا نکرده اند. طبق آمارهای اخیر، کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، با تولید ناخالص داخلی 2.1 تریلیون دلاری، یازدهمین اقتصاد بزرگ جهان هستند. بررسی های اتاق بازرگانی تهران در این زمینه نشان می دهد که در یک بازه زمانی 11 ساله، اگر چه مجموع تجارت خارجی ایران با 7 کشور عربی حاشیه جنوب خلیج فارس، 171 میلیارد دلار بوده، اما بیش از 97 درصد این مبادلات تنها با دو کشور امارات و عمان انجام شده است. این تمرکز فوق العاده نه تنها ایران را در معرض ریسک ها و نوسانات تجاری قرار داده، بلکه فرصت تعامل با سایر اقتصادهای مهم منطقه را نیز از بین برده است.
یازدهمین اقتصاد دنیا در هم جواری ایران!
به گزارش خراسان، شاید به هنگام شنیدن کشورهای پیشرو در اقتصاد، نام کشورهای توسعه یافته با ساختارهای بنیادین فناوری به ذهنمان بیاید، اما در واقع باید گفت کشورهایی هم هستند که نه الزاماً با در اختیارداشتن پایه های بنیادین فناوری مانند تولید ریزتراشه ها و یا فناوری های بومی حوزه انرژی ... و با تکیه بر ظرفیت های برون زا توانسته اند به سوی رشد اقتصادی حرکت کرده و به طور تدریجی رسوب فناوری های دارای ارزش افزوده را در کشورهای خود هدف گیری کنند. آن چه درباره کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس می توان گفت، عمدتاً ناظر به وجه دوم است. طبق آمارهایی که مرکز آمار شورای همکاری خلیج فارس در اردیبهشت امسال منتشر کرده، اقتصاد کشورهای این شورا با تولید ناخالص داخلی 2.1 تریلیون دلار، در جایگاه یازدهمین اقتصاد بزرگ دنیا ایستاده است. این، نقطه اساسی تامل روی این چالش است که چطور اقتصاد ایران هم اینک از ضعف های مفرط رنج می برد در حالی که فرصت بزرگ کشورهای عرب خلیج فارس در همسایگی اش وجود دارد؟
بازار

امارات؛ تقریباً تنها شریک تجاری ایران در خلیج فارس
بررسی ها نشان می دهد در حال حاضر تجارت در منطقه خلیج فارس برای اقتصاد ایران عملاً به معنای تجارت با امارات است که همین موضوع نشان دهنده توسعه نامتوازن تجاری با کشورهای این ناحیه به شمار می رود. بررسی های اتاق بازرگانی تهران ذیل گزارشی تحت عنوان «تجارت ایران با کشورهای جنوب حاشیه خلیج فارس و دریای عمان» نشان می دهد در دهه 2014 تا 2023، مجموع تجارت ایران با 7 کشور عربی مذکور و دریای عمان حدود 171 میلیارد دلار بوده که از این میزان، امارات متحده عربی با 156.5 میلیارد دلار و سهم 91.5 درصد، شریک تقریباً انحصاری ایران به شمار رفته است. پس از این کشور، عمان با 9.4 میلیارد دلار سهم تنها 5.5 درصدی از این منظر داشته و در نتیجه دو کشور امارات و عمان به تنهایی 97 درصد کل تجارت ایران با کشورهای مذکور را در بازه زمانی یادشده به خود اختصاص داده اند. این تمرکز در سه سال انتهایی دهه یادشده بیشتر هم شده و به 97.5 درصد افزایش یافته است.
تجارت قطر، کویت، عربستان و بحرین؛ فرصت‌های از دست‌رفته
در دهه اخیر، ایران با سایر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، روابط تجاری محدودی داشته است. با توجه به تمرکز شدید تجارت خارجی ایران در این منطقه، در سال 2023 سهم قطر در تجارت خارجی ایران با این منطقه 0.8 درصد، کویت 0.6 درصد و بحرین و عربستان کمتر از یک دهم درصد بوده است. چنین ترکیبی هم در حوزه صادرات ایران به کشورهای حاشیه خلیج فارس و هم واردات از این کشورها دیده می شود. در حوزه صادرات ، در دهه 2014 تا 2023 سهم عمان 10.5 درصد، قطر 2.7 درصد، عربستان 0.5 درصد و بحرین 0.2 درصد بوده است. در حوزه واردات وضعیت بدتر است. در بازه زمانی مذکور، سهم عمان از کل صادرات کشورهای این منطقه به ایران 3 درصد، بحرین 0.4 درصد، قطر و کویت 0.2 درصد و عربستان سعودی تنها 0.1 بوده است. واردات از عربستان پس از سال 2016 عملاً متوقف شده و معاملات با قطر و بحرین نیز در کل دوره ناچیز و پراکنده بوده است.
5 راهکار دولتی توسعه تجارت با همسایگان خلیج فارس
وضعیت نامناسب تجارت ایران با کشورهای حاشیه خلیج فارس را نمی توان حاصل فرایند طبیعی تجارت دانست، بلکه عدم توسعه یافتگی زیرساخت ها از سوی دولت و همچنین ضعف بخش خصوصی در توجه به اقتضائات بازار کشورهای مذکور از جمله چالش هایی بوده که به مرور زمان به تعمیق شکاف تجاری بین ایران و کشورهای منطقه انجامیده است. بر این اساس، گام هایی را که دولت می بایست برای احیای ظرفیت تجاری ایران در این منطقه بردارد، می توان در موارد زیر خلاصه کرد:
1-تقویت دیپلماسی اقتصادی و توافقات تجاری: در این راستا احیا و توسعه روابط سیاسی می تواند زمینه ساز تعاملات تجاری باشد.
2-حل مشکلات بانکی و مالی: با توجه به نفوذ سیاسی و حتی مالی آمریکا در کشورهای حاشیه خلیج فارس، ایجاد مکانیسم های تهاتر کالا با پیمان های پولی دوجانبه و همچنین تقویت شفافیت نظام بانکی و تطبیق نسبی با استانداردهای مبارزه با پولشویی می تواند به کاهش نگرانی بانک های منطقه در همکاری با ایران کمک کند.
3-توسعه زیرساخت های حمل و نقل: دولت باید سرمایه گذاری ویژه ای روی بهبود مسیرهای تجاری با کشورهای خلیج فارس انجام دهد. ایجاد خطوط منظم کشتیرانی کانتینری به بنادر عمان، قطر، کویت و تقویت خطوط موجود به امارات از جمله اقدامات قابل انجام و گسترش است. در حوزه حمل و نقل هوایی نیز راه اندازی پروازهای باری منظم برای صادرات محصولات فسادپذیر به قطر، عمان و امارات ضروری است.
4-رفع موانع گمرکی و استاندارد: با توجه به عدم انطباق برخی استانداردها، رفع موانع گمرکی و یکسان سازی استانداردها جهت توسعه تجارت، ضروری است.
5-دیپلماسی فعال در مقابله با تحریم ها: دولت باید در مجامع بین المللی و منطقه ای (مانند سازمان همکاری اسلامی، اکو، اتحادیه اوراسیا) روی غیرقانونی بودن تحریم های ثانویه آمریکا تاکید کرده و از اعضا بخواهد در چهارچوب قوانین بین المللی همکاری عادی با ایران را حفظ کنند. هر چند بسیاری از شرکت های منطقه عملاً تحریم ها را رعایت می کنند، اما رایزنی سیاسی می تواند حداقل همراهی دولت ها با برخی اقدامات آمریکا (مانند فشار بر بانک های محلی) را کاهش دهد. نمونه این موفقیت در همکاری نسبی با عمان و عراق دیده می شود و باید تقویت شود.
ایران در لبه فرصت یا تکرار عقب‌ماندگی؟
گزارش اخیر اتاق بازرگانی تهران نشان می‌دهد که ایران هنوز نتوانسته از فرصت بزرگ بازار کشورهای شورای همکاری خلیج فارس سهم درخوری بگیرد. در حالی‌که ترکیه، هند و چین در حال گسترش نفوذ اقتصادی خود در این منطقه هستند، ایران هنوز درگیر تکرار الگوی ناکارآمد تجارت با یک یا دو شریک است. اگر مسیر گذشته ادامه یابد، ساختار تجارت ایران همچنان آسیب‌پذیر و متکی به واسطه‌هایی مانند امارات باقی خواهد ماند. اما اگر رویکرد جدیدی در سطح حاکمیتی برای تنوع‌بخشی، تسهیل زیرساخت‌ها و تعریف مجدد روابط با همسایگان اتخاذ شود، می‌توان امید داشت که سهم ایران از فرصت خلیج فارس، متناسب با وزن جغرافیایی و فرهنگی‌اش بازسازی شود.