بزرگنمايي:

اخبار محرمانه - فرارو /فرارو در گفتگو با "رحمان قهرمانپور"، استاد علوم سیاسی و کارشناس سیاست خارجی، به بررسی رویکرد اردوغان در توسعه روابط با عربستان پرداخته است.
انتخابات 2023 ترکیه و تحرکات جدید منطقه‌ای در عصرِ پسا کاهش حضور آمریکا در منطقه خاورمیانه، دو محرک اصلی اردوغان از توسعه روابط با عربستان هستند
همانطور که مستحضرید "رجب طیب اردوغان" رئیس جمهور ترکیه به تازگی در اقدامی به عربستان سعودی سفر کرده است. انجام این سفر پس از دوره‌ای پُرتنش در روابط دو کشور (در پی قتل "جمال خاشقچی") انجام گرفته است. در این راستا، محرک‌ها و اهداف اصلی اردوغان از سفر اخیرش به عربستان را چه می‌دانید؟
رجب طیب اردوغان به طور خاص چند هدف را مورد عربستان دنبال می‌کند. هدف اولِ وی مرتبط با انتخابات 2023 ترکیه می‌باشد که انتخاباتی بسیار مهم و سرنوشت ساز است. دلیل اصلی این مساله نیز این است که احزاب اپوزیسیون دولت ترکیه از طریق این انتخابات سعی دارند با اتکا و تاکید بر مسائلی نظیر تورم فزاینده در ترکیه و کاهش قابل توجه ارزش لیر این کشور (پول ملی ترکیه) و دیگر چالش‌های اقتصادی کنونی ترکیه، نوعی ائتلاف را جهت کنار زدن اردوغان از عرصه قدرت سیاسی این کشور تشکیل دهند.
باید توجه داشته باشیم که در جریان انتخابات 2023 ترکیه، شاهد برگزاری همزمانِ انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی این کشور هستیم که این مساله اهمیت این انتخابات را دوچندان می‌کند. این بدان معناست که اگر اردوغان در انتخابات ریاست جمهوری ترکیه پیروز شود، اما نتواند در انتخابات پارلمانی این کشور اکثریت را به دست آورد، عملا با مشکلات جدی رو به رو خواهد شد (مساله‌ای که در حالت معکوس آن نیز صادق است).
از این رو، اردوغان سعی دارد تا در آستانه انتخابات سال 2023 ترکیه، وضعیت اقتصادی کشورش را تثبیت کند و از این طریق بتواند ریزش حدودا 10 درصدی آرا خود را جبران کند. در همین راستا، قبل از سفر اردوغان به عربستان، شاهد سفر ولیعهد امارات "شیخ محمد بن زاید آل نهیان" به آنکارا و اعلام خبر سرمایه گذاری 10 میلیارد دلاری امارات در ترکیه بودیم. اردوغان نیز پس از سفر ولیعهد امارات، به ابوظبی سفر کرد و با مقام‌های این کشور رایزنی و دیدار داشت.
البته که این وضعیت در مورد ترکیه مسبوق به سابقه نیز است. پیش از این نیز وقتی در ترکیه چالش کاهش ارزش پول ملی ترکیه پیش آمد، شاهد بودیم که امیر قطر در سفری به آنکارا از اراده دوحه جهت سرمایه گذاری 30 میلیارد دلاری در خاک ترکیه خبر داده بود. مساله‌ای که در آن دوران موجب شد تا اقتصاد ترکیه تا حدی خود را تثبیت کند.
از این رو، هدف اول اردوغان از سفر به عربستان و کاهش تنش‌ها با عربستان و امارات و تا حدی قطر و بحرین، این است که وی می‌خواهد بخشی از سرمایه‌های جهان عرب را به سمت کشورش جلب کند و از این طریق، وضعیت اقتصادی ترکیه را بهبود بخشد و شرایط مناسبی را برای خود و حزبش در آستانه انتخابات سال 2023 ترکیه فراهم کند.
هدف دیگر اردوغان از سفر به عربستان و توسعه روابط با این کشور، تطبیق کشورش با شرایط جدید منطقه‌ای است. بعد از انتخاب "جو بایدن" به عنوان رئیس جمهور آمریکا، ما شاهد بودیم که عربستان و امارات و تا حدی ترکیه، از این انتخاب متضرر شدند. بایدن به صراحت مواضعی را علیه آنکارا و ریاض اتخاذ کرد و عملا این پیام را ارسال نمود که این دسته از کشور‌ها از لیست اولویت‌های سیاست خارجی آمریکا در مورد منطقه خاورمیانه کنار گذاشته شده اند و دیگر اهمیت سابق خود را برای واشینگتن ندارند.
پیش از این شاهد بودیم که بایدن اعلام کرد "قطر" جز متحدین اصلی آمریکا خارج از سازمان ناتو است. از این رو، کاهش حضور آمریکا در منطقه و روی کار آمدن بایدن، نگرانی‌های جدی را در میان متحدان سابق آمریکا از جمله ترکیه و عربستان و امارات مبنی بر این موضوع ایجاد کرد که پس از تضعیف حضور واشینگتن در منطقه، این دسته از کشور‌ها باید چه کنند؟ از این رو، آرایش‌های جدید منطقه‌ای در حال شگل گیری هستند و ترکیه هم قاعدتا با توجه به شرایط جدید به دنبال این است که از میزان تنش‌هایی که در روابط ترکیه با عربستان و امارات در 10 سال اخیر وجود داشته بکاهد تا بتواند قدرت خود را در منطقه حفظ و روند توسعه اقتصادی خویش را نیز تثبیت کند.
این هم دلیل دیگری است که توضیح می‌دهد چرا اردوغان به دنبال توسعه روابط با کشور‌هایی نظیر عربستان در منطقه است. البته در این میان دلایل دیگری نیز وجود دارند که از جمله آن‌ها می‌توان به موضوع روی کار آمدن طالبان در افغانستان و به طور خاص حساسیت‌های ترکیه در حوزه افغانستان، و یا پایان محاصره قطر از سوی عربستان اشاره کرد که تمامی آن‌ها در کنار یکدیگر ترکیه را به این جمع بندی رسانده اند که به سمت کاهش تنش‌ها با عربستان حرکت کند.
در جبهه مقابل، خودِ عربستان نیز با توجه به تحولات منطقه ای، اراد جدی دارد که سیاست خارجی مستقل تری را در پیش گیرد و در این راستا شاهد این هستیم که هم با ایران وارد تنش زدایی شده، و هم کاستن از سطح تنش‌ها با ترکیه را در دستورکار خود قرار داده است.
رسانه‌های غربی به طور خاص در روز‌های اخیر تاکید داشته اند که توسعه و نزدیکی روابط ترکیه و عربستان، می‌تواند به ضرر جمهوری اسلامی ایران باشد. آیا این تفسیر را معتبر می‌دانید؟
در مورد دیدگاه رسانه‌های غربی همیشه یک نکته را مد نظر داشته باشد که چند سالی است غربی‌ها و حامیان حقوق بشر در اروپا به شدت معتقدند که حضور اردوغان در قدرت به ضرر دموکراسی و توسعه روابط ترکیه با اتحادیه اروپا است و صراحتا اعلام می‌کنند که خواهان کنار رفتن اردوغان از صحنه قدرت سیاسی ترکیه هستند. البته که جو بایدن نیز پیشتر به یکچنین موضوعی اشاره کرده بود.
از این رو، در سال‌های اخیر شاهد نوعی سو‍‌گیری از سوی رسانه‌های غربی در مورد شخص رجب طیب اردوغان بوده و هستیم. با این حال، در مورد این گزاره که نزدیکی میان عربستان و ترکیه چقدر و چگونه است، باید محتاطانه برخورد کنیم. به نظر من سفر اخیر رجب طیب اردوغان به عربستان بیش از آنکه به دنبال برقراری روابط راهبردی باشد، بر اساس همان چیزی که در رسانه‌های ترکیه‌ای گفته می‌شود، به دنبال نوعی "عادی سازی" در روابط ترکیه و عربستان است.
واژه "عادی سازی" ضعیف‌تر از واژه "نزدیکی" است. دلیل اصلی این موضوع نیز این است که موانعی که در مسیر راه بهبود روابط ترکیه و عربستان وجود دارند، موانعی کاملا جدی و مهم هستند. بنابراین، به این زودی و به این آسانی نمی‌توان انتظار داشت که این موانع برطرف شوند.
به عنوان مثال می‌توان به حضور نظامی ترکیه در قطر (که مطلوبِ عربستان نیست) و یا حمایت ترکیه و قطر از محور اخوانی در منطقه اشاره نمود. این‌ها همگی مسائلی کاملا جدی هستند. امارات، اخوان المسلمین را در زمره گروه‌های تروریستی تعریف کرده است. از طرفی، محمد بن سلمان نیز "محور اخوانی" در منطقه را جز یکی از مهمترین رقبا و مخالفان خود ازیابی می‌کند (همانطور که محور شیعی را در منطقه علیه منافع خود و عربستان می‌بیند).
از این رو، در شرایط کنونی، سفر اردوغان به عربستان، بیش از آنکه در راستای تعمیق روابط باشد، در چهارچوبِ تنش زدایی و عادی سازی روابط است. هنوز انتظار نداریم که روابط ترکیه و عربستان به دوران پیش از سال 2011 باز گردد و چشم انداز موجود نیز یکچنین مساله‌ای را نوید نمی‌دهد. با این حال، هم رهبران آنکارا و هم رهبران ریاض و ابوظبی، با توجه به شرایط کنونی منطقه و رویکرد خاص آمریکا در این رابطه، ترجیح می‌دهند که در شرایط فعلی تا جای ممکن از تنش در روابط خود بکاهند.
پس به نظر شما روابط ترکیه و عربستان در ادامه راه، همچنان ماهیتی پُرنوسان خواهد داشت؟
بله همینطور است. محمد بن سلمان برنامه بلند پروازانه‌ای جهت انجام اصلاحات داخلی و تغییر سیاست خارجی عربستان دارد که این مساله نشان می‌دهد خودِ عربستان هم اکنون در مرحله گذار است و اساسا این کشور دیگر خود را به مثابه متحد راهبردی آمریکا در منطقه نمی‌بیند و از این زاویه هم به بحث توسعه روابط با ترکیه نمی‌نگرد.
به عبارت ساده تر، با کاهش حضور و نقش آمریکا در منطقه، لاجرم هم ترکیه و هم عربستان، خود را در موقعیت مناسبی جهت افزایش قدرتشان می‌بینند و این فهم از شرایط منطقه، عملا آن‌ها را به سمت رقابت بیشتر با یکدیگر و دیگران سوق خواهد داد. از این رو، انتظار نمی‌رود که با یک یا دو سفر، روابط ترکیه و عربستان حالتی استراتژیک به خود بگیرد. در این رابطه نَه در ترکیه و نَه در عربستان یکچنین تمایلی وجود ندارد.
همانطور که گفتم، موانع موجود بسیار بیشتر از آن چیزی هستند که به سادگی رفع شوند. آن چیزی که ما شاهد آن هستیم، واکنشی به شرایط جدید منطقه و رویکرد آمریکا به آن است. در این چهارچوب، قدرت‌های منطقه‌ای نظیر ایران و عربستان وترکیه سعی می‌کنند تا در قالب این شرایط، خود را با وضعیت جدیدِ پیش آمده وفق داده و فرصت‌های در دسترشان را افزایش، و در عین حال، تهدید‌های پیش روی خود را تا جای ممکن کاهش دهند.